Grondbezit – de oorzaak van veel problemen

Bijdrage van BG*

Al voor 1800 beschreef iemand wat de oorzaak was van een groot aantal problemen in de wereld. Met de steeds hogere prijzen die we betalen voor woon- en werkruimte is zijn tekst nu misschien wel actueler dan ooit. Omdat Thomas Paine (1737-1809) goed leesbare teksten schreef, zou het eigenlijk voldoende zijn om aan te raden zijn “Agrarian Justice” te lezen. Toch zal ik kort proberen uit te leggen waar deze tekst over gaat.

Het belangrijke punt dat Paine volgens mij maakt, is dat de aarde in principe het gemeenschappelijke bezit van de mensheid is. Dat klinkt misschien zweverig of zelfs communistisch, maar hij heeft hier goede argumenten voor. Paine maakt een onderscheid tussen de zaken die de natuur ons biedt, zoals de aarde, en de zaken die door een mens gemaakt zijn. De door een mens gemaakte dingen zijn in beginsel het bezit van de maker en kunnen verhandeld worden. Op de zaken die de natuur ons biedt, heeft in principe iedereen evenveel recht. Het is een bizar idee dat de eerste persoon die de moeite neemt om een hekje om een stuk grond te zetten, vervolgens anderen veel geld kan vragen voor hun plek op aarde. Op dezelfde wijze is

het oneerlijk dat kinderen van grootgrondbezitters rijk worden door grond te verhuren, terwijl kinderen van mensen zonder grond, hard moeten werken om te betalen voor hun plekje op aarde.

Het principe van eerlijk delen zou trouwens niet alleen moeten gelden voor grond, maar ook voor andere zaken die de natuur ons biedt, zoals fossiele brandstoffen (of het recht om CO2 uit te stoten). Voor het gemak laat ik die zaken hier even rusten, maar ook hier kan men zich voorstellen dat iedereen evenveel recht heeft op het uitstoten van een bepaalde hoeveelheid CO2. Ook dit is in hoge mate actueel.

Een van de redenen waardoor ik pas recent de ideeën van Paine serieus ben gaan nemen, is mijn grote wantrouwen jegens overheden. Ik heb normaal gesproken een grote afkeer van bijna alles wat de overheid doet en vrije handel in de weg staat. En grond eerlijk verdelen zou een klus voor een overheid kunnen zijn. Lange tijd ben ik ervan uit gegaan dat in vrijwel alle gevallen vrije handel beter was dan een ander systeem. Hoe kun je grond nou ooit eerlijk delen? Laten we ons op dit moment over deze praktische vraag nog even niet druk maken en ons richten op de morele kwestie van grondmonopolie.

Als we allemaal tegelijk geboren waren, zouden we allemaal evenveel recht hebben op de aarde. Is het feit dat sommige mensen eerder geboren zijn, een reden om aanspraak te maken op meer ruimte? Is het feit dat voorouders grond hebben verworven een reden om aanspraak te maken op meer ruimte?

Dat iedereen in principe evenveel recht heeft op de zaken die de aarde ons gratis biedt, lijkt me duidelijk. Je zou je echter af kunnen vragen of deze kwestie wel zo belangrijk is. Daarom is het goed om even stil te staan bij de praktische gevolgen van grondmonopolie.

We zouden hierbij kunnen starten met de enorme hoeveelheid geld die veel mensen moeten betalen voor hun plekje op aarde. Natuurlijk kost het bouwen van een woning en/of bedrijfsruimte geld, maar een zeer aanzienlijk deel van wat men betaalt, zit toch in de grondprijs. Wat een rust zou het geven als we zonder gedoe met hypotheken en maandlasten tenminste ons plekje op aarde konden krijgen, waar we zoals we zojuist hebben gezien eigenlijk gewoon recht op hebben. De enige die we hiervoor dank verschuldigd zijn, is de maker van de aarde. Denk eens aan de mensen die idioot hard moeten werken om hun huur of hypotheek te betalen. Hoe anders zou het leven van deze mensen eruit zien als ze enkel zouden betalen voor de woning die ze op hun stukje grond zetten. Wie zich niet over de kop wil werken, zet een tweedehands stacaravan neer, wie daar aardigheid in heeft, werkt hard voor een mooi groot stenen huis.

Het feit dat mensen keihard moeten werken om hun woonlasten te betalen, het feit dat mensen zich steeds zorgen moeten maken over de vraag hoe ze elke maand hun huur of hypotheek kunnen betalen is zeer schadelijk. Mensen hebben door de concurrentiestrijd om ruimte te weinig tijd om hun kinderen, ouders en vrienden zorg en aandacht te geven. Bovendien nemen mensen met zorgen onverstandiger beslissingen. Ook hiervoor krijgen mensen die het moeilijk hebben het vanzelf steeds wat moeilijker. (Ik heb altijd een min of meer zorgeloos leven kunnen leiden. Daardoor heb ik eenvoudig een opleiding kunnen afronden en hoef ik nu niet zo hard te werken om te overleven. Wie minder geluk heeft, belandt in een vicieuze cirkel van hard werken, slechte beslissingen nemen en een leven lang strijden om te overleven.)

Henry George (1839-1897), een geestverwant van Paine, geeft nog een ander belangrijk argument waardoor het beroven van mensen van hun “natuurlijk erfgoed” leidt tot slavernij. Een mens heeft ruimte (grond) nodig om te kunnen werken, al is het maar om ergens te kunnen zitten met een laptop. In een wereld waar mensen vrij gebruik kunnen maken van het land, bestaat geen werkloosheid. Wanneer het zelf huren van bijvoorbeeld een werkplaats onbetaalbaar is, dwingt dit mensen om te concurreren om een baan in loondienst. Anders gezegd: wanneer een “loonslaaf” een hoog bedrag moet betalen voor een plekje waar hij, afhankelijk van zijn interesse of talent bijvoorbeeld auto’s zou kunnen repareren, is het lastig om een bestaan op te bouwen als zelfstandige. Als hij niet beroofd zou zijn van zijn eerlijke deel van de ruimte op aarde, zou dit veel beter mogelijk zijn, waardoor het minder voor de hand zou liggen om een bestaan als loonslaaf te leiden.

Als we werk zouden maken van de ruim 200 jaar oude ideeën van Paine, zouden mensen dus een zorgelozer bestaan kunnen leiden en minder snel gedwongen zijn om hun bestaan te slijten als loonslaaf. Natuurlijk hoeft het eerlijk delen van de ruimte op aarde niet perse te leiden tot de ideale samenleving waarin armoede en zorgen niet meer bestaan, maar ik verwacht wel dat een aantal problemen zou verdwijnen. Voor de lammen en blinden vinden we dan nog wel een oplossing. (Overigens voorzag het stelsel dat Paine voorstelde hier ook in…)

Dan nog kort iets over praktische zaken. Hoewel ook ik inzie dat het niet eenvoudig is om de ruimte op aarde te delen, wil ik een interessante oplossing die bedacht is hier graag noemen. De uitdrukking Basisinkomen sprak mij nooit erg aan. Het idee van een overheid die nog meer geld int en verdeelt, trekt me niet. Bovendien sta ik niet te springen om hard te werken om mijn buurman in staat te stellen om de hele dag op de bank te zitten met een blikje bier. Toch kom ik hier met het idee van de man die wel beschouwd wordt als de uitvinder van het basisinkomen: Joseph Charlier (1816-1896). Hij kwam namelijk met misschien wel het meest uitvoerbare plan om ruimte eerlijk te delen.

Stel dat alle grond verhuurd wordt, en de huuropbrengst vervolgens gelijk over alle mensen verdeeld wordt. Dit zou betekenen dat iemand die een gemiddelde hoeveelheid grond huurt, zijn volledige grondhuur terugkrijgt. Wie bereid is om genoegen te nemen met minder ruimte, houdt geldt over: een basisinkomen. Een belangrijk detail aan deze versie van het basisinkomen is echter dat het mensen niet dwingt om voor een ander te werken. De waarde die verdeeld wordt, is immers geen waarde uit arbeid, maar waarde van grond die de natuur de mensheid gratis beschikbaar stelt.

Hier en daar zijn er mensen die iets doen met de ideeën van Paine, Charlier en George, zoek hiervoor bijvoorbeeld eens op Georgisme, Geo-libertarisme, en land value tax en earthsharing. Volgens mij verdienen deze mensen het om in zekere mate serieus genomen te worden. Laten we in elk geval leven met de gedachte dat ieder mens puur door geboorte recht heeft op een plekje op aarde. Laten we erkennen dat de manier waarop grond op dit moment wordt verhandeld de oorzaak ik van sommige serieuze problemen. Laten we eens nadenken over de keerzijde van die overheerlijke “overwaarde” op ons eigen huis… En laten we eens fantaseren over het paradijs waarin we zouden leven als ieder zomaar zou kunnen beschikken over een stukje land om te wonen, te werken of in de zon te zitten.

BG, 11 februari 2019