Macht werkt als genotsmiddel en is even verslavend als drugs

Bijdrage van Peter van Els*

We kennen dat gevoel allemaal wel: als we een cadeautje krijgen, als we een fel begeerde promotie maken, of als we massale bijval krijgen op sociale media. Wanneer alles meezit worden we gelukkig en euforisch en ervaren we kortstondig een extreem gevoel van vreugde. Dat gevoel wordt mogelijk gemaakt door een neurotransmitter genaamd dopamine.

Dopamine wordt vaak gezien als de belangrijkste chemische stof van genot. De stof werkt als een transmitter in verschillende delen van ons lichaam en speelt een belangrijke rol bij het ervaren van geluk, plezier, vreugde en welzijn. Enkele voorbeelden van neurotransmitters zijn dopamine, serotonine, adrenaline en endorfine. Dopamine is een stof die zich bezighoudt met aandacht, behagen en motivatie. Het maakt deel uit van het beloningssysteem van de hersenen. Door de productie hiervan voelen we ons tevreden en beloond.

Als we eten, drinken, vrijen, verliefd zijn, rijk worden, succesvol zijn, applaus krijgen, worden aanbeden of wat ons dan ook een aangename ervaring geeft, wordt dopamine geproduceerd. Als dit vaak genoeg gebeurt, gaat ons lichaam niet alleen verlangen naar zijn aanwezigheid, maar kan het er zelfs verslaafd aan raken.

Dopamine als valuta

Er zijn nog steeds veel neurochemische processen die we niet helemaal begrijpen. De laatste tijd zijn dopamine en andere neurologische middelen echter een soort betaalmiddel geworden, een valuta die moet worden vergaard. Ze zijn een vitaal onderdeel geworden van een farmaceutische tak die erop gericht is om ons ‘beloningssysteem’ te prikkelen en in stand te houden, in plaats van naar onderliggende problemen te kijken.

Mensen die lijden aan een depressie, vanwege een mogelijk gebrek aan serotonine en dopamine, krijgen daardoor te gemakkelijk antidepressiva voorgeschreven. Problemen die het gevolg kunnen zijn van maatschappelijke disharmonie of diepgewortelde persoonlijke problemen, worden dus eerder bio-chemisch behandeld dan psychologisch begeleid. In een prestatiegerichte maatschappij worden depressies behandeld als ‘lastige vliegjes’ die moeten worden dood gemept. In plaats van persoonlijke begeleiding krijgen we medicijnen om ons pleziercentrum kunstmatig te stimuleren.

Het spreekt voor zich dat deze medicijnen de problemen niet oplossen, maar juist het instrument afstompen dat nodig is om ze te overwinnen, namelijk de hersenen. Het kost echter tijd en moeite om diep in de kern van het probleem te duiken, twee dingen waar we nu juist een groot gebrek aan hebben in een cultuur die vooral snelle zelfontplooiing en winstbejag bevordert. Psychiaters en artsen hebben simpelweg niet de tijd om echt naar hun patiënten te luisteren, om maar te zwijgen van het feit dat de farmaceutische industrie niets te winnen heeft bij een klantenkring die geen pillen meer nodig heeft.

In plaats van de dopamineniveaus onder de bevolking te verhogen, doen we er goed aan de effecten van een dopamine-georiënteerde samenleving nader te bekijken, en te erkennen dat we in onze cultuur een industrie bevorderen die gericht is op winnen en genot.

In de schaduw van de winnaar

Op zich is er niets mis met ambitie, net zoals er niets mis is met proberen te winnen of succesvol te zijn. Ambitie kan worden gezien als de drang om zichzelf te verbeteren, of om iets buitengewoons en wonderbaarlijks te bereiken. Het drijft de zakenman en de politicus, de creativiteit van de kunstenaar, het enthousiasme van een atleet. Iemand die probeert de wereld te redden is ambitieus, en iemand die een belangrijke politieke verandering doorvoert waarmee hij het regenwoud beschermt, heeft een overwinning behaald op degenen die het proberen te vernietigen. Winnen is geweldig, het is spannend.

Maar waar het hier om gaat, zijn de nadelen van een samenleving die zich alleen maar richt op de winnaar. Want laten we eerlijk zijn, een wereld die alleen maar rond winnaars draait, bestaat voornamelijk uit verliezers.

Iedereen die GEEN winnaar is, en dat is de overgrote meerderheid, is per definitie een verliezer. Dus er zijn de happy few die succes hebben, om welke reden dan ook, en de rest. De niet-winnaars.
In deze cultuur kan een verliezer onmogelijk wenselijke kwaliteiten bezitten, ondanks zijn of haar prestaties. Dus in onze drang om tot het winnende team te behoren, doen we er alles aan om te slagen. Onze ambitie, ons dopamine-georiënteerde brein, gaat in overdrive. Sporters nemen hun toevlucht tot doping. Politici nemen hun toevlucht tot liegen. Ondernemers worden frauduleuze, corrupte of hebzuchtige mensen.

Maar toch zal de overweldigende meerderheid een verliezer worden.

Aangezien de buit beperkt is, de posities van macht en rijkdom alleen bestemd zijn voor de enkelingen, is het onvermijdelijk dat de meeste mensen niet zullen slagen. En aangezien de winnaar het enige aanvaardbare individu in deze cultuur is, blijven we achter met miljarden mensen die zich dom, arm, inadequaat, inefficiënt voelen. Vragen we ons nog steeds af waarom er zoveel zelfmoorden zijn?

Verslavende macht

Er is nog een ander aspect. Winnen produceert dopamine en dit kan, zoals we hebben gezien, verslavend werken. Macht, succes en rijkdom zijn allemaal extreem verslavend, vooral in een samenleving waarin de economie de nieuwe religie is.

In een artikel uit 2014 in Oxpol, the Oxford University Politics Blog, tilt neurowetenschapper Nayef Al-Rodhan dit fenomeen naar een hoger niveau. Volgens hem is macht, vooral absolute en ongecontroleerde macht, verslavend. De effecten treden op cellulair en neurochemisch niveau. Ze manifesteren zich op verschillende manieren, van verhoogde cognitieve functies tot gebrek aan remmingen, slecht beoordelingsvermogen, extreem narcisme, pervers gedrag en gruwelijke wreedheid. Macht activeert hetzelfde beloningscircuit in de hersenen en creëert een verslavende ‘high’ op vrijwel dezelfde manier als drugsverslaving.

Macht gebruikt deze kant-en-klare beloningsschema’s die extreem genot produceren. In gematigde hoeveelheden kan dopamine de dimensies van cognitieve functies verbeteren, maar het kan mensen ook impulsief, minder risicomijdend en minder empathisch maken. Hoge niveaus van dopamine worden geassocieerd met een gevoel van persoonlijke bestemming, het nemen van risico’s, preoccupatie en emotionele onthechting die kan leiden tot meedogenloosheid en een obsessie met het bereiken van doelen en veroveringen.

Nayef Al-Rodhan schrijft:

“Omdat plotselinge terugtrekking van macht net zoals het abrupt stoppen met drugs, ongecontroleerde hunkering teweegbrengt, zullen degenen die macht bezitten, vooral absolute macht, niet vrijwillig en zonder menselijk en materieel verlies alles opgeven.

Het is belangrijk om te onthouden dat macht, net als alle menselijke emoties, neurochemisch wordt gemedicineerd en dat ongecontroleerde macht irrationele, verslaafde en destructieve impulsen kan creëren.”

Kunstmatig opgelegd geluk

Zo zit het dus. De zogenaamde ‘verliezers’ ervaren een tekort in de productie van dopamine en serotonine, wat resulteert in een depressie, omdat ze de harde, concurrerende economische samenleving niet aankunnen. Deze mensen nemen enorme hoeveelheden antidepressiva om hun ‘geluk’ kunstmatig te stimuleren, zodat ze zelfbewuste deelnemers kunnen worden in de cultuur die ze verafschuwen. De ‘winnaars’ daarentegen produceren te veel dopamine, wat leidt tot de destructieve impulsen die we hierboven gezien hebben.

Het gaat niet over goed versus kwaad. Het gaat niet om goedaardige boomknuffellaars versus corrupte dictators. Het gaat over ons allemaal, en over onze diepste natuur. De hersenen zijn voorgeprogrammeerd om genot na te streven. Daarom zijn we in zekere zin allemaal verslaafden. We zijn allemaal kwetsbaar voor dezelfde impulsen.

We moeten ons realiseren welke effecten dopamine kan hebben op mensen die aan de macht zijn en welke rol de farmaceutische industrie speelt als het gaat om depressie en het pleziercentrum van onze hersenen. Deze problematiek verdient meer studie, omdat het ongetwijfeld een grote invloed heeft op de samenleving.

Peter van Els, 11 maart 2019

Blogpost: http://lanariaamberkira.blogspot.nl/