Peter Blok is architect en woont en werkt in Frankrijk. Hij publiceerde eerder op DLM Plus in 2018 en 2020. In deze nieuwe bijdrage gaat hij in op de vraag wat echt duurzaam is en hoe je daarnaar kunt leven.

Iets zou je duurzaam kunnen noemen, als iedereen op deze planeet hetzelfde kan doen, en wel zonder dat dit problemen in de toekomst tot gevolg heeft. Als je deze definitie volgt, dan wordt voelbaar dat helemaal niets in het Westen duurzaam is.

Uiteindelijk is het hele leven hier een gang van de winkel naar de vuilnisbak, terwijl wij ondertussen olie en gas verbranden. Als iedereen op de wereld dit zou doen, ontstaan er grote problemen. Wij hebben onszelf in het Westen dit recht gegeven en kijken een beetje neer op de minder ontwikkelde en minder goed bedeelde planeetbewoners. Deze mentaliteit hebben wij nu al honderden jaren en we zijn er ergens ook trots op.

Realistische transitie?

Onze politici hebben nu een plan gemaakt voor de transitie naar een duurzame samenleving. Je kunt je afvragen of dit plan realistisch is en of het iets bij zal dragen. Elektrische auto’s zijn niet duurzaam bijvoorbeeld. Tijdens het rijden produceren ze weliswaar geen CO2 of vervuiling. De uitlaat is er wel degelijk, maar die zit alleen op een andere plaats. De vervuiling door slijtage van banden en remmen wordt in het verhaal gemakshalve volledig vergeten. Om nog maar te zwijgen van de gevolgen van mijnbouw en wat we doen met een elektrische auto na 20 jaar.

Dit probleem geldt ook voor windturbines. Vooral als je ze in zee neerzet. Voor zonnepanelen is er eenzelfde soort problematiek. Er is een moment dat je ze weggooit en dan is een deel van het gebruikte materiaal niet meer opnieuw te gebruiken. Dit is niet duurzaam.

Toen ik ongeveer 25 jaar geleden begon met mijn missie als ecologisch architect had ik nog de illusie dat er het één en ander zou gaan veranderen. Ik sprak in die tijd met mensen die er al sinds de jaren zeventig mee bezig waren. Ik neem even het percentage biologische landbouw als referentie voor onze vooruitgang. Nederland zit op 5 procent na 30 jaar. Dit gaat het niet worden op deze manier.

De vraag is nu: Maar wat dan wel?

Ecologisch, maar niet duurzaam

Ik ben 18 jaar geleden naar Frankrijk verhuisd. Ik heb daar een huis gebouwd met strobalen en klei. De vloer is ook van klei, afgewerkt met lijnolie. Het huis is ecologisch, maar bepaald nog niet duurzaam. We hebben geen electra aansluitig, maar stoken op hout.

Bij alle ecodorpen zie ik hetzelfde probleem: behoorlijk ecologisch, maar niet duurzaam. Als heel Frankrijk zo zou gaan wonen, dan zijn we binnen tien jaar door alle bossen heen.

Als je je gaat verdiepen in alle details, dan zijn strobalen eigenlijk ook niet duurzaam. Het is beter voor de grond om het stro op de akker te laten liggen. In veel stro zit bovendien glyfosaat, wat nog steeds niet verboden is. Het stro komt in praktijk van grootschalige monocultuur landbouw. Op het moment dat we de landbouw duurzamer maken, zal er automatisch minder stro beschikbaar zijn. Stro is, net als hout, een grondstof om zuinig op te zijn.

Echte duurzaamheid

Voor mijzelf heb ik nu de lat op 90% duurzaam gelegd. Voor de overgebleven 10% moeten we dan op termijn maar een oplossing vinden. Dit vraagt een nogal drastische koerswijziging. Nu verwacht ik niet dat iedereen opspringt om het roer volledig om te gooien. Ik zou al heel erg blij zijn als er op kleine schaal geëxperimenteerd gaat worden met werkelijke duurzaamheid. De definitie van duurzaamheid wil ik daarbij niet uit het oog verliezen. Iedereen op aarde zou dit voorbeeld moeten kunnen volgen.

Heel kort samengevat is een duurzaam huis 20m² per persoon en volledig demontabel of verplaatsbaar. Iets weggooien om te recyclen is niet het idee. Dit zou in één keer het woningtekort kunnen oplossen. Het huis heeft geen kachel. De gevels hebben een isolatiewaarde van meer dan 10 en verder is er veel glas op het zuiden. De binnenvloer achter het glas heeft de nodige massa om de zonnewarmte te bufferen. Tijdens de nacht wordt de glasgevel zo goed mogelijk afgesloten met isolerende luiken en dikke gordijnen. Alleen rond het bed is er ventilatie.

Je kookt op methaan. Het methaan komt uit een vergister voor organisch materiaal, die buiten op een centrale plaats staat. De vergister wordt op temperatuur gehouden door de buffer voor warm water. Het warm water komt van zonnepanelen. Per huis is er relatief veel oppervlakte voor de productie van warmte die in een grote zandbatterij wordt opgeslagen.

Er is één tweedehands zonnepaneel per persoon voor elektriciteit. Dit wordt aangevuld met een compact aggregaat dat op methaan loopt. Dit aggregaat is er uitsluitend voor noodgevallen, of als er korte tijd veel vermogen nodig is. Elk huis heeft een nikkel-ijzer accu die goed te onderhouden is. De huizen zijn voorzien van een herontworpen droogtoilet en het keuken en douchewater gaat naar een plantenfilter.

Vervolgens heb je een minimum hoeveelheid spullen. Je koopt daarna niets meer en je gooit niets meer weg. Het hele idee van consumeren laat je achter je. Een paar uur per dag werk je in een grote groente uin, of in een atelier voor kleding. Je huis bouw je zelf.

Stijl van leven

Het hele idee is niet alleen maar minderen. Je hebt nu tijd. Het doel is iets doorbreken. Als je leven min of meer hetzelfde blijft, dan had je al deze moeite niet hoeven doen.

Stel je nu voor dat je de tijd die je over hebt, besteedt aan het bereiken van ambachtelijk meesterschap. Wat gebeurt er als je niet 10 uur bezig bent met het maken van een broek of jurk, maar 40 uur. Vervolgens maak je nog een tweede en die ruil je voor een hele mooie handgemaakte schoenen. In feite ga je nu de uren ruilen. Als je die handgemaakte schoenen zou moeten kopen, dan ben je minstens duizend euro kwijt. Je kunt ook 40 uur in de moestuin werken voor de schoenen. Dat voelt al heel anders dan duizend euro betalen.

Ik heb een keer een Italiaanse schoenmaker ontmoet die zijn schoenen volledig met de hand maakte, zonder machines. Er bekroop mij een gevoel van heimwee naar een tijd die ik nooit gekend heb. Zijn schoenen waren niet alleen degelijk en goed te onderhouden. Ze waren vooral waanzinnig mooi. Verder is er een belangrijk element: iemand is blij met de schoenen die jij gemaakt hebt. Dit gevoel van contact en waardering is essentieel in een samenleving. Er ontstaat samenhang en vanuit de stijl van de lokale ambachtslieden ontstaat identiteit. Doordat er uren geruild worden en doordat alles van kwaliteit is, wordt het weer rendabel om stoffen zelf te weven en om met lokale hennepvezels en wol te werken. Er ontstaat iets wat werkelijk duurzaam is. Uiteindelijk is ons huis maar een deel van het probleem. Vooral onze stijl van leven zal moeten veranderen.

Coöperatieve samenleving

Alle deelnemers zouden samen een coöperatie kunnen vormen en alles wat over is, kan worden verkocht. Hierover wordt landelijke belasting betaald. Binnen de coöperatie kan een eigen ziektekostenverzekering worden afgesloten. Je kunt samen beslissen wat wel en niet vergoed wordt. De gezondheid van de deelnemers zal met sprongen vooruitgaan. Zingeving resulteert in een verbetering van de mentale stabiliteit. Dit heeft direct gevolgen voor de fysieke gezondheid.

Onderwijs en beheer van kennis zou plaats kunnen vinden in een soort gildes. Het geheel noem ik een Oikos. Dit is de kleinste economische eenheid binnen de wereldeconomie van de toekomst. Iedere Oikos zal anders zijn, afhankelijk van de situatie ter plekke. Het doel is directe betrokkenheid van de bewoners bij het dagelijks functioneren van de Oikos. Het doel is ook flexibiliteit en efficiëntie. Per seizoen verschillen de werkzaamheden en door af en toe bij te springen waar dit nodig is, kan met een minimum aan inspanning worden voorzien in basisbehoeftes.

Nogmaals, dit is niet een oplossing voor iedereen, maar ik weet zeker dat dit heel veel mensen aan zal spreken. De kunst is om het goed te doen en om duurzaamheid niet uit het oog te verliezen.

Alles draait om kwaliteit. Dit werkt niet als je het half doet. Het is een beetje een marketing uitdaging. Hoe voorkom je dat iets er marginaal uit gaat zien?

De start is in de marges van de samenleving. Werklozen, daklozen, gepensioneerden en alleenstaande moeders gaan de duurzame toekomst vormgeven. Het is heel belangrijk om zorgvuldig te werken aan hoe deze manier van wonen er concreet uitziet.

Er is weer muziek, gemaakt met echte instrumenten. Elk huis is een klein kunstwerkje. De huizen staan langs een fietsroute en het moet op zich al een attractie zijn om hier te fietsen. De huisjes hebben geen auto en er is geen schuur, heg of hekken. Er is geen rommel. De architectuur sluit aan op de esthetiek van de regio. Het liefst wil ik modernisme vermijden, omdat deze stijl niet mooi verouderd. Modernisme geeft verder geen aanleiding voor mooie details en herkenbaarheid. In praktijk streef ik naar iets wat het goed doet op een ansichtkaart. Verder wil ik de bewoners een leidende rol geven bij het bepalen van de sfeer.

De kracht van esthetiek

Er is ooit een onderzoek gedaan naar esthetiek. Er waren twee groepen bij dit onderzoek: Architecten en ‘gewone’ mensen. Eerst kregen beide groepen gezichten te zien en beide groepen hadden hetzelfde idee bij een ‘mooi’ gezicht. Toen de twee groepen afbeeldingen van gebouwen kregen te zien, bleek er een groot verschil te zijn. Architecten vonden mooi wat gewone mensen lelijk vinden en andersom. Ik stel daarom voor om de bewoners te laten bepalen hoe hun huis eruit ziet. Het is op het moment nog maar heel zelden het geval dat bewoners werkelijk iets te zeggen hebben over de esthetische kwaliteit van het décor van hun leven.

De kracht van esthetiek en het niets meer weggooien wordt pas echt voelbaar als je het op papier zet en uitwerkt. Het lijkt in het begin duur en veel werk, maar als je dit uitsmeert over 30 jaar en er is dan nog steeds iets wat bruikbaar is en waarde heeft, dan wordt het plaatje anders.